Nu de kiezer heeft gesproken is het tijd om de balans op te maken en te beginnen met formeren. Is het nog mogelijk om een coalitie te vormen met deze gefragmenteerde uitslag? Uiteraard zijn er nog genoeg opties, maar het wordt lastiger dan ooit. Maar één partij springt er bovenuit, twee nieuwe partijen hebben zetels in de kamer bemachtigd, maar wat het vooral lastig maakt is dat er qua coalitievorming 20 zetels verloren gaan aan de PVV die bij voorbaat door vrijwel alle andere partijen is uitgesloten.
Onze verenigbaarheid is een mooie manier om inzichtelijk te maken hoe moeilijk het precies gaat worden. Verenigbaarheid is een score tussen 0 en 100% die lager wordt hoe vaker partijen in een coalitie hun eigen standpunt moeten inleveren. De kabinetten van de afgelopen 20+ jaar scoren als volgt als ze op basis van hun huidige standpunten vergeleken worden:
| Jaar | Partijen | Verenigbaarheid |
|---|---|---|
| 2012 - 2017 | VVD, PvdA | 80% |
| 2010 - 2012 | VVD, CDA, PVV | 84% |
| 2007 - 2010 | CDA, PvdA, CU | 81% |
| 2006 | CDA, VVD | 84% |
| 2003 - 2006 | CDA, VVD, D66 | 78% |
| 1994 - 2002 | PvdA, VVD, D66 | 77% |
Hoe anders is het dit jaar. De twee meest verenigbare coalities die mogelijk zijn scoren slechts 63% en 64%.
De meest verenigbare optie die ook een meerderheid in de 1e kamer heeft is de coalitie van VVD, CDA, D66 en CU, maar met een score van slechts 63% wordt dat een lastigere formatie dan ooit. Op 11 van de 30 standpunten geselecteerd door de stemwijzer staat die coalitie lijnrecht tegenover elkaar (2 partijen zijn voor en 2 partijen zijn tegen), op nog eens 11 van de 30 standpunten moet één van de vier partijen teleurgesteld worden.
De mogelijkheden
1. VVD, CDA, D66, ChristenUnie
Over de gehele linie programmatisch de minst rare combinatie. Maar de twee liberale partijen VVD en D66 staan vooral op (medisch-)ethisch gebied lijnrecht tegenover CDA en ChristenUnie. Typische D66 thema's als voltooid leven of de wietwet roepen veel weerstand op bij de Christelijke partijen; ChristenUnie riep het eerste onderwerp in de campagne zelfs uit tot breekpunt. Deze coalitie is alleen mogelijk als Buma en Segers deze onderwerpen buiten het regeerakkoord kunnen laten zodat het vrije kwesties worden. Een ander probleem is dat deze combinatie slechts 76 zetels haalde; bij de eerste zetelroof is het meteen einde oefening.
2. VVD, CDA, D66 en GroenLinks
Zonder naar de inhoud te kijken een logische combinatie: 3 van de 4 grootste partijen aangevuld met de grootste winnaar. Maar niet veel partijen staan verder van elkaar af dan VVD en GroenLinks. Jesse Klaver sloot in de campagne de VVD nog net niet uit, maar zei wel er alles aan te doen een coalitie zonder de VVD te vormen. Als ze het toch zouden doen is er met deze partijen niet veel van hun ambitieuze programma waar te maken. De kans is dan aanwezig dat ze de PvdA achterna zouden gaan en na 4 jaar regeren hun verse winst weer mogen inleveren. Aan de andere kant is er een steeds bredere steun voor verduurzaming en het klimaat; als Klaver zoals in de campagne meer focus legt op het "Groen" dan op het "Links" liggen er zeker kansen.
De PvdA staat iets verder van de drie grote partijen af dan de ChristenUnie, maar de verschillen zijn overbrugbaar. Maar na het dramatische verlies van 30 zetels zit de PvdA er absoluut niet meer op te wachten om mee te regeren, zeker niet opnieuw in combinatie met de VVD.
4. VVD, CDA, D66 gedoogd door SGP en FvD; 50+ en SGP; of 50+ en FvD
De drie grote partijen hebben bij elkaar al 71 zetels, een prima basis voor een minderheidskabinet. Dat betekent dat er in wisselende samenstellingen per onderwerp gezocht moet worden naar een meerderheid. Een stuk ingewikkelder dan een normaal meerderheidskabinet, maar Mark Rutte heeft in de afgelopen periode al bewezen dergelijke samenwerking goed te kunnen realiseren. Bij een minderheidskabinet is er een veel grotere rol weggelegd voor de tweede kamer, wat prima aansluit bij het verhaal van Forum voor Democratie. Nog één kleine partij erbij en er zijn genoeg zetels voor gedoogsteun, met behulp van 50+ en SGP zelfs in beide kamers.
Moet genoemd worden als de laatste combinatie van 4 partijen die een meerderheid haalt. Waarschijnlijk is het niet, de PvdD voelt geen drang om te regeren en verklaarde onder andere het afbouwen van de bioindustrie een breekpunt. Vooral het CDA maar ook VVD zal daar niet mee akkoord gaan. En ook al zou er een compromis uitrollen, dan geldt hetzelfde probleem als bij de ChristenUnie coalitie: met een minimale meerderheid van 76 zetels valt het kabinet zodra het eerste kamerlid er toch niet mee kan leven en uit de fractie stapt.
6. CDA, D66, SP, GroenLinks, PvdA en PvdD
De Rode Hoed coalitie, aangevuld met PvdD. Nu er ook acceptabele opties met 4 of 5 partijen zijn is een coalitie van 6 partijen niet waarschijnlijk. Ook is het naar de kiezer toe slecht uit te leggen dat alletwee de grootste partijen niet in de regering komen. Toch is het voor het onderhandelingsproces interessant dat de optie op tafel ligt, als enige mogelijkheid zonder de VVD. De linkse partijen doen het graag op deze manier, Jesse Klaver noemde dit zelfs zijn lievelingscoalitie. D66 laten aansluiten is ook niet enorm vergezocht. Maar Buma verzette zich in de campagne al hard tegen deze optie: "Ik ga geen linkse plannen aan een meerderheid helpen". Geldt dat nog steeds als hij in deze combinatie als aanvoerder van de grootste regeringspartij de Minister President kan worden?
7. VVD, PVV, CDA aangevuld met 50+; of SGP en FvD
Een coalitie met de PVV is door alle partijen behalve 50+ en SGP keihard uitgesloten. Vooral richting Mark Rutte is daar in de campagne zoveel op gehamerd dat hij dat onmogelijk nog terug kan nemen. Het CDA had de grootst mogelijke moeite om de partij bij elkaar te houden na de mislukte gedoogconstructie met de PVV van 2010, dus ook die zitten niet te wachten op een nieuwe poging. Aan de andere kant is voor de andere partijen vooral Geert Wilders het probleem en niet de PVV zelf. VVD en CDA zijn de laatste jaren inhoudelijk een aardig stuk richting de PVV opgeschoven, zoals je kan zien zitten de partijen qua standpunten erg dicht bij elkaar. Het klinkt ondenkbaar, maar als Geert Wilders opstapt als lijsttrekker en partijleider - Martin Bosma kan het zo overnemen - is een coalitie met de PVV en de verwezelijking van bijna al hun standpunten ineens weer heel goed mogelijk.
Al met al dus genoeg mogelijkheden om de komende maanden over te onderhandelen. Maar wat er ook gebeurt lijkt de kans groot dat het hele verkiezingscircus ruim vóór 2021 weer van voor af aan begint.